Το Φθινόπωρο συνδεδεμένο με τη συγκομιδή των καρπών και την προετοιμασία της γης για τις νέες καλλιέργειες, αλλά και την προετοιμασία των κτηνοτρόφων να αντιμετωπίσουν το χειμώνα, που έρχεται, και την επιστροφή τους από τα ορεινά στα χειμαδιά, αποτελούσε για τον παραδοσιακό αγροτικό κόσμο ιδιαίτερα σημαντική περίοδο. Η πρόνοια για τη συγκέντρωση και αποθήκευση της συγκομιδής, η καλή προετοιμασία της γης για τη σπορά, το κλείσιμο των νέων συμβάσεων για τους αγροτικούς εργάτες και τους βοσκούς, καθώς και τα στανοτόπια (στα χειμαδιά), η εκπαίδευση των παιδιών έδιναν τον τόνο της φροντίδας για όλη την περίοδο μέχρι την άνοιξη.
Ανάλογη είναι και η αγιολατρεία στον κύκλο του χρόνου. Άγιοι προστάτες της σοδειάς (Παναγία η Πολυσπορίτισσα, Μεσοσπορίτισσα – Αποσπορίτισσα, ανάλογα με την πορεία της σποράς σε καθε περιοχή, ο άγιος Μάμμας (2 Σεπτ.), προστάτης των βοσκών, ο άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος ή Σπαζοκάδης (26 Σεπτεμβρίου), επειδή φούσκωνε ο μούστος και συχνά έσπαζε τα βαρέλια κατά την ζύμωση των σταμφύλων, ο άγιος Δημήτριος, που μαζεύει τις οικογένειες στα χειμαδιά, σε αντίθεση προς τον άγιο Γεώργιο τον σκορποφαμελιάρη (23 Απριλίου), που τις σκόρπιζε στα βουνά.
Την πρώτη Νοεμβρίου γιορτάζουν οι άγιοι Ανάργυροι, πολύ αγαπητοί στο λαό άγιοι, και η γιορτή τους συνοδεύεται από θυσίες ζώων και πανηγύρια, όπως συμβαίνει και την πρώτη Ιουλίου που ξαναγιορτάζουν οι ίδιοι άγιοι. Στις 3 Νοεμβρίου, γιορτάζει ο Άγιος Γεώργιος ο Σποριάρης ή Μεθυστής, (ημέρα που ανοίγουν τα βαρέλια και δοκιμάζουν τα νέα κρασιά), η γιορτή των Αρχιστρατήγων Μιχαήλ και Γαβριήλ (8 Νοεμβρίου) θεωρείται σημαντική εξαιτίας της ιδιότητας του ενός κυρίως από αυτούς, του Μιχαήλ, ως αγγέλου ψυχοπομπού. Τηρείται νηστεία και συνοδεύεται από εθιμικές ενέργειες που αποσκοπούν στον εξευμενισμό του αγγέλου του θανάτου. Σε ορισμένες περιοχές, όπως στη Σύμη, θεωρείται προστάτης των ναυτικών (μοναστήρι του Πανορμίτη), ενώ στη Λέσβο υπάρχει η εικόνα του κατασκευασμένη με λάσπη από το αίμα των σφαγιασθέντων από τους Τούρκους καλογήρων της μονής. Την ημέρα της γιορτής του γίνεται μεγάλο πανηγύρι. Ο άγιος Μηνάς (11 Νοεμβρίου), έφιππος άγιος, πιστεύεται ότι προστατεύει τους κτηνοτρόφους από το λύκο και από τους κλέφτες καθώς φανερώνει τα κλεμμένα. Ο άγιος Φίλιππος (14 Νοεμβρίου), γεωργικός άγιος, προστάτης των γεωργών, σηματοδοτεί το πέρασμα προς τον χειμωνιάτικο κύκλο των γιορτών με την έναρξη της νηστείας των Χριστουγέννων. Του Αγίου Φιλίππου θεωρείται μικρή Αποκριά. Η Παναγία (Εισόδια της Θεοτόκου, 21 Νοεμβρίου) είναι γνωστή ως Μεσοσπορίτισσα ή και Πολυσπορίτισσα ή Αποσοδειά, επειδή οι γεωργοί είχαν σπείρει τα μισά περίπου χωράφια ή αλλού είχαν τελειώσει. Σε πολλές περιοχές πηγαίνουν στην εκκλησία βρασμένα πολυσπόρια (καλαμπόκι, σιτάρι, κουκκιά, φασόλια κ.ά.). Συχνά τα πηγαίνουν στη βρύση για να τρέχουν τα αγαθά του σπιτιού όπως το νερό. Μοιράζουν και στη γειτονιά για τα χρόνια πολλά. Σημαντικές γιορτές όπως της αγίας Αικατερίνης (25 Νοεμβρίου), που φυτεύουν ή σπέρνουν τα λουλούδια, του αγίου Στυλιανού (26 Νοεμβρίου) προστάτη των βρεφών, του αγίου Ανδρέα (30 Νοεμβρίου), οπότε το κρύο αντρειεύει, οδηγούν στον κύκλο των χειμωνιάτικων εορταστικών εθίμων.
Ο Απόστολος Ανδρέας, ειδικότερα, θεωρείται προστάτης των ψαράδων, λόγω της επαγγελματικής του ιδιότητας πριν ακολουθήσει τον Χριστό. Στη γιορτή του, ιδιαίτερα στην Βόρεια Ελλάδα, όπου η σπορά γίνεται αργότερα, δέχεται πολυσπόρια για την καλή σοδειά των δημητριακών. «Τον Ανδριά βράζουν «σπορίδια» (σιτάρι , καλαμπόκι, φασόλια, φακή κλπ.) για να γίνουν τα «μπιρικέτια» (τα σπαρμένα δημητριακά, όσπρια κ.λπ.). Και πριν τα βάλουν στη φωτιά ρίχνουν τρεις κουταλιές επάνω στο σπίτι για ν’ αντρειωθούν τα σπαρτά»[1]. Ο Δημ. Λουκάτος καταγράφει, επίσης, και σχολιάζει πως τη μέρα αυτή “Κάτι που θυμίζει τα πολυσπόρια της γιορτής των Εισοδίων (δηλ. της ίδιας αγροτικής περιόδου) είναι αυτό που γίνεται στην Ήπειρο, να βράζουν καλαμπόκι (“Αντριλούσια” ή “μπόλια”) και να τα πηγαίνουν στην εκκλησιά να ευλογηθούν, ώστε ύστερα να τα μοιράσουν, για το καλό της χρονιάς, στον κόσμο. Στη Θράκη, έβραζαν επίσης, την ημέρα του αγ. Αντρέα, σιτάρι με ζάχαρη, σταφίδες κ.λπ.(δηλ. πανηγυρικά κόλλυβα) και τα μοίραζαν στον κόσμο. Στην Ακαρνανία έβραζαν (και βράζουν ακόμα) πραγματικά “πολυσπόρια”, όπως της Παναγιάς, το ίδιο δε και στη Θεσσαλία, όπου τώρα τα λένε “Αντραλούσια”. Όλα αυτά δείχνουν μαγικο-παραγωγικές ενέργειες της εποχής (τέλος σποράς, αναμονή της βλαστικής γονιμοποίησης)….” Ίσως τούτα τα πολυσπόρια να τα συνήθιζαν κυρίως σε μη ιδιαιτέρως ελαιοπαραγωγικές κοινωνίες, σε κοινωνίες που παρήγαγαν όσπρια και σιτηρά, καθώς ο Νοέμβριος είναι μήνας σποράς τούτων και ο Άγιος Αντρέας είχε τη φήμη, λόγω παρετυμολογίας του ονόματός του (Ανδρέας, ανδρείος, αντρειεύω) πως “αντρειεύει” το κρύο, την νύχτα (τη μεγαλώνει) και τα σπαρτά (τα μεγαλώνει, τ’ αυξάνει). Ο Γεώργιος Μέγας[2] αναφέρει πως “για να ενισχύσουν την αύξηση των σπαρτών και την καρποφορία, οι γεωργοί βράζουν, όπως και κατά τα Εισόδια της Θεοτόκου, πολυσπόρια (καλαμπόκι και στάρι μαζί) και “τα πάνε στην εκκλησία και τα διαβάζει ο παπάς’ το ‘χουν σε καλό, όπως λέγουν, να τα βλογήσει ο Θεός, να γίνουν περισσότερα παρέκεια. Τα μοιράζουν στα σπίτια, για ν’ αντρειωθούν τα σπαρτά.” (Ήπειρος).” Λέγεται: “Σ’ τσι τριάντα, τ’ αγι’ Αντριός, αντρειεύεται το κρύο,” ή “-Βλάχε μου, πότ’ εκρύωσες; -Αυτού κοντά τ’ αγι’ Αντριός, του γέρο Νικολάου!”
Στις ίδιες περιοχής φτιάχνουν και τηγανίτες, τις οποίες μοιράζουν για το καλό της σποράς στους γείτονες, αλλά και στα ζώα του σπιτιού.
Αυτή η συνήθεια έδωσε στον άγιο Ανδρέα το προσωνύμιο Τρυποτηγανάς, επειδή στις ελλαιοπαραγωγικές περιοχές στη γιορτή του δοκιμάζεται το νέο λάδι για την οξύτητά του. Οι νοικοκυρές έφτιαχναν τηγανίτες με το καινούργιο λάδι και έβλεπαν αν καίει στο λαιμό.[3]
Τηγάνιζαν οι νοικοκυρές με φρέσκο λάδι λαλαγγίτες ή λουκουμάδες. Δεν μπορούσαν να αμελήσουν το έθιμο αυτό, επειδή πίστευαν ότι θα τρυπήσει το τηγάνι τους, εξ ού και τρυποτηγανάς ο άγιος. Οι λουκουμάδες από ζυμάρι και λάδι είναι γλύκισμα συμβατό με την περίοδο της νηστείας, που έχει ξεκινήσει του Αγίου Φιλίππου (14 Νοεμβρίου) Δεν είναι και παράξενο που η μέρα αυτή συνδυάστηκε με τηγανίτες, λιχουδιές νηστείας και επιπλέον μια εποχή που βγαίνει το πρώτο λάδι της χρονιάς. Έτσι γίνεται η προσφορά του πρώτου ελαίου με την κατανάλωσή του σε γλύκισμα ου προσφέρεται εκτός της οικογένειας και ιδιαίτερα σε όσους δεν είχαν οι ίδιοι ελιές και ελαιόλαδο.[4]
Όπως γράφει ο Νίκος Ψιλλάκης[5] “....Στα τέλη του μήνα, όμως, έπρεπε να έχουν αλεστεί οι πρώτες ελιές και να έχει φτάσει στο κάθε σπιτικό το καινούριο λάδι. Το τηγάνισμα κατά την ημέρα της γιορτής του Αγίου Ανδρέα (ή την παραμονή) έπρεπε να γίνει με λάδι από την καινούρια σοδειά. Η χρησιμοποίηση του καινούριου ελαιολάδου ενσωμάτωνε μια ιδιαίτερη τελετουργία. Συχνά έχυναν το λάδι στο τηγάνι σταυρωτά λέγοντας μιάν ευχή, όπως “καλοκατάλυτο” ή “και του χρόνου”… Στη Μεσαρά “το πρώτο λάδι της χρονιάς δεν πήγαινε στο σπίτι, αν δεν σταματούσε εκείνος που το μετέφερε στην εκκλησία και να ανάψει με αυτό καντήλια…”. Στο Λάστρο Σητείας “από το πρώτο λάδι πήγαιναν οπωσδήποτε ένα μπουκάλι ή ένα μίστατο, ανάλογα με το τί μπορούσε ο καθένας, στην εκκλησία. Το μίστατο ήταν σταμνί με πλατύ στόμιο και έβαζε εφτά οκάδες λάδι…. Με το πρώτο λάδι έπρεπε να ανάψουν και το καντήλι του κάθε σπιτικού στο εικονοστάσι.”
Ο λαογράφος Δημ. Λουκάτος επισημαίνει την μαγικοθρησκευτική (και εξευμενιστική) προφύλαξη για τη σπορά από τον Άγιο Ανδρέα, ο οποίος “κλείνει” την φθινοπωρινή περίοδο. Συνδέει μάλιστα αυτή του την άποψη με την πληροφορία ότι στην περιοχή των Πατρών, και ίσως και αλλού, έφτιαχναν αντί για τηγανίτες «λαχανόπιτες», τις οποίες έστελναν και στην εκκλησία για να μοιραστούν στο εκκλησίασμα. Οι λαχανόπιτες ήταν επίσης νηστίσιμες και έδιναν τη δυνατότητα να δοκιμαστεί η οξύτητα του λαδιού.
Τα έθιμα έχουν πάντα σχέση με τις ανάγκες επιβίωσης των κοινωνιών που τα τηρούν. Απλώς οι σημερινές κοινωνίες δεν μπορούν να ιεραρχήσουν τις ανάγκες τους όσα μέσα κι αν διαθέτουν.
[1] ΚΛ, αρ. 2310, σ. 75. (Επταχώρι Καστοριάς, 1958, Κώστας Μάνου).
[2] “Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας”
[3] Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, Ευάγγελος Καραμανές, Αγροτική Παράδοση και Τέχνη, (2000) , σ. 246.
[4] Στις καλομέρες του Νοέμβρη γίνεται και το μάζεμα των ελιών, που θα δώσουν το πρωτολάδι κι απ’ αυτό θα στείλουν οι νοικοκυραίοι ένα μπουκάλι στην εκκλησιά για το άναμμα των καντηλιών και για την ευλογία του παπά. Με το πρωτολάδι οι νοικοκυρές θα φτιάξουν πάλι και τηγανίτες και γλυκά., συνήθως χαλβά, για να τα μοιράσουν στη γειτονιά και σ’ αυτούς που δεν έχουν λάδι. Θα τους δώσουν κιόλας και λίγο σ’ ένα μπουκάλι, για να φτιάξουν καμιά λαχανόπιτα, να φάνε και να ευχηθούν και “του χρόνου πιότερο” ή “και του χρόνου να μην το χαρούν τα κιούπια”.” Βασίλης Λαμνάτος, “Οι μήνες στην αγροτική και ποιμενική ζωή του λαού μας”.
[5] Νίκος Ψιλλάκης , “Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη”, εκδόσεις Καρμάνωρ.